Το Ψυχόδραμα, είναι μια
μέθοδος ανάπτυξης της προσωπικότητας, της δημιουργικότητας και του
αυθορμητισμού.
Είναι μια μέθοδος δράσης:
μέσω της βιωματικής διαδικασίας το άτομο αποκτά διευρυμένη άποψη της εμπειρίας
& του εαυτού.
Επιχειρείται η ανάπτυξη της
προσωπικότητας, έτσι ώστε το άτομο να ανταποκρίνεται επαρκώς και δημιουργικά στις
ποικίλες καταστάσεις της ζωής καθώς κατευθύνεται προς την επίτευξη των στόχων
του.
Δουλεύουμε μέσω της παρατήρησης
της συμπεριφοράς- των ρόλων που το άτομο εκφράζει κάθε φορά.
Το άτομο αντιμετωπίζεται
σαν μια ολότητα όπου νους, σώμα, πνεύμα αλληλεπιδρούν, και σε σχέση με τα
συστήματα στα οποία ανήκει.
Η φιλοσοφία που διέπει
το Ψυχόδραμα είναι υπαρξιακή, προσωποκεντρική & φαινομενολογική: δίνουμε
αξία στην αναδυόμενη εμπειρία όπως το άτομο τη βιώνει με τον δικό του μοναδικό
τρόπο.
Σημαντικό στοιχείο της ψυχοδραματικής
φιλοσοφίας είναι η δουλειά με το υγιές μέρος της προσωπικότητας και η διεύρυνση
των ικανοτήτων και δυνατοτήτων του ανθρώπου: δουλεύουμε ακριβώς στο σημείο που
κάποιος αναπτύσσει (ή πάει να αναπτύξει) λειτουργικούς, θετικούς ρόλους
(συμπεριφορές) στη ζωή του.
Το άτομο ενθαρρύνεται να
εμπλέκεται ενεργά στη ζωή, στις καταστάσεις και σχέσεις, αναπτύσσοντας τον
αυθορμητισμό και τη δημιουργικότητά του, απομακρυνόμενο από συμπεριφορές «κλεισίματος»
στον εαυτό και απομόνωσης.
Επιχειρείται η εξισορρόπηση
των επιπέδων σκέψης, συναισθήματος και δράσης: αυτό που σκέφτομαι, να είναι
σύμφωνο με αυτό που αισθάνομαι και σύμφωνο με αυτό που τελικά πράτtω· έτσι
τελικά, να βρίσκομαι σε μια κατάσταση αρμονίας και συμφωνίας του εσωτερικού μου
με τον εξωτερικό κόσμο.
Το άτομο
εξασκείται-πειραματίζεται στο να παράγει νέες-εναλλακτικές αντιδράσεις (νέους
ρόλους) σε παλιές καταστάσεις, ή
επαρκείς ανταποκρίσεις σε καινούριες άγνωστες καταστάσεις.
Η ψυχοδραματική σκηνή
γίνεται το ασφαλές πλαίσιο που κάποιος δοκιμάζει και επενεργεί στους ρόλους
του.
Οι θεωρητικές βάσεις του
Ψυχοδράματος είναι: η θεωρία των ρόλων, η θεωρία του αυθορμητισμού, η
κοινωνιομετρία, η δυναμική των ομάδων, η θεωρία συστημάτων, η οικογενειακή
θεραπεία.
J.L.Moreδno(1889-19ε74), πατέρας του Ψυχοδσδδράδδματος, φδ
της Κοινωνιομετρίας & της ομαδικής ψυχοθεραπείας
Βασικές αξιακές αρχές-εφαρμογές Ψυχοδράματος
Σχέσεις άμεσης
αλληλεπίδρασης (two-way relationships) στη διαπροσωπική επικοινωνία, ισότιμες, που βασίζονται στη θέση «είμαι ok, είσαι ok». Χτίσιμο σχέσεων εργασίας προσανατολισμένων προς το έργο.
Δουλεύοντας όχι με βάση
την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά με βάση την παρατήρησή της:
θεωρία των ρόλων, παρατήρηση και καταγραφή «χάρτη ρόλων» του ατόμου· διαδικασία
ανάλυσης ρόλων & στήσιμο θεραπευτικού πλάνου.
Διεύρυνση λειτουργικών
ρόλων στην προσωπικότητα: καλλιέργεια & ανάπτυξη υγιούς προσωπικότητας.
Παρατήρηση-διεύρυνση της
επίγνωσης δυσλειτουργικών ρόλων-μοτίβων συμπεριφοράς-σεναρίων & βασικών
«θέσεων» ζωής στην προσωπικότητα
Ενθάρρυνση, ανάπτυξη
(«ζέσταμα» κατά την ψυχοδραματική ορολογία) σε νέους λειτουργικούς ρόλους στην
προσωπικότητα που προηγουμένως ήταν υπο-ανεπτυγμένοι ή απόντες
Βιωματική
διαδικασία-μάθηση που έρχεται από μέσα μας όταν «ζεσταθούμε» επαρκώς στο θέμα
μας. Εικονική αναπαράσταση εσωτερικού κόσμου-μια «οπτική» μέθοδος.
Συμβολική-συνειρμική έκφραση. Εμπειρία
που βιώνεται-αναβιώνεται. Σύνδεση με το συναίσθημα και μέσα από όλο το σώμα.
Ανάπτυξη αυθορμητισμού
& δημιουργικότητας: επαρκής ανταπόκριση στις ποικίλες καταστάσεις της ζωής
Εξισορρόπηση-εναρμόνιση
Σκέψης-Συναισθήματος-Δράσης του ρόλου(συμπεριφοράς). Ευαισθητοποίηση-
«διάβασμα» της μη λεκτικής επικοινωνίας
Ψυχοδραματική
φιλοσοφία-υπόβαθρο: μια αισιόδοξη ματιά για τον άνθρωπο & την ύπαρξη
(άνθρωπος ως δημιουργός & συν-δημιουργός)
Ο άνθρωπος σε σχέση με
τα συστήματα που ανήκει. Συστήματα ρόλων & δυναμικές των συστημάτων.
Κοινωνικό άτομο & κοινωνιόδραμα.
Δυναμική ομάδων & κοινωνιομετρία.
Βρείτε περισσότερες πληροφορίες για το ψυχόδραμα, τις βιωματικές ομάδες και την εκπαίδευση ψυχοδράματος στο site της Ψυχοκίνησης, www.psixokinisi.gr
ε Ν πΕριΛήψεΙ
Ψυχόδραμα…αναπτύσσοντας την έκφρασή μας στη σκηνή !
"All the world's a stage,
And all the men and women merely players;
They have their exits and their entrances;
And one man in his time plays many parts”
And all the men and women merely players;
They have their exits and their entrances;
And one man in his time plays many parts”
Shakespeare
πρωτοβουλία στην αλλαγή ,μια εναλλακτική φιλοσοφία ζωής
Έχουμε μπει πλέον σε μια νέα εποχή, θα έλεγα ότι είναι η εποχή να ανακαλύψουμε το «ανθρώπινο» μέσα μας!
Χρειάζεται να μάθουμε από την αρχή -μιας και ποτέ κανείς δε μας το δίδαξε- την τέχνη να ακούμε και να φροντίζουμε τον εαυτό μας.
Όταν η ψυχή μας πονάει, μπορούμε να τη φροντίσουμε, όπως φροντίζουμε το σώμα μας όταν αρρωσταίνουμε.
Ο ψυχισμός μας είναι ένα ζωντανό κομμάτι, που όπως το σώμα μας, έχει ανάγκες, μιλά με τη δική του γλώσσα, χρειάζεται την προσοχή μας.
Είναι φυσιολογικό να έχουμε ψυχικές ανάγκες, είναι μη φυσιολογικό να έχουμε μια νεκρωμένη ή μηχανική ψυχή.
Έχουμε λάβει στερημένη παιδεία για τη σπουδαιότητα μιας καλής ψυχικής υγείας στην καθημερινότητά μας και του τρόπου για να την αποκτήσουμε και να τη διατηρούμε.
Χρειάζεται πια να παραδεχτούμε, ότι η φροντίδα του εσωτερικού μας κόσμου δεν είναι πολυτέλεια, αλλά μια φυσιολογική ανάγκη κάθε έξυπνου ανθρώπου που προσπαθεί για το καλύτερο.
Το ψυχόδραμα είναι ένας από τους τρόπους για να γνωρίσουμε και να συμφιλιωθούμε με τον άνθρωπο που πραγματικά είμαστε
Είναι ένας από τους τρόπους να αναπτύξουμε την προσωπικότητά μας, να βρούμε και να μάθουμε να εκφράζουμε την κρυμμένη δημιουργικότητα μέσα μας.
Ένας από τους τρόπους να γίνουμε περισσότερο «ανθρώπινοι», αυθεντικοί: αυτά που λέμε, να είναι σύμφωνα με αυτά που νιώθουμε και με αυτά που εκφράζουμε.
Να έχουμε αρμονία, ψυχική ευελιξία, χιούμορ, φαντασία, αφέλεια: τη φρέσκια ματιά και τον ενθουσιασμό του παιδιού μέσα μας.
Είναι η εκμάθηση της συμβίωσης και μιας νοοτροπίας ζωής βασισμένης στη συνεργασία.
Είναι η ανανέωση της ελπίδας μας στη ζωή, στην ελπίδα μας για το «ανθρώπινο», στο δεσμό μας με τη ζωτικότητα!
Το ψυχόδραμα ξεκινά από τη δική σου πρωτοβουλία για μια πιο ποιοτική και ευτυχισμένη ζωή.
Ας ρίξουμε τις μάσκες!
ψυχόδραμα: το θέατρο της αλήθειας... και τι κάνω σε μια ομάδα ψυχοδράματος;
Απλούστατα καλείσαι να είσαι ο εαυτός σου και να αφήσεις την ψυχή σου να δράσει!
Τα θέματα που «εξερευνώνται» προτείνονται από τα μέλη της ομάδας και συνήθως προκύπτουν από την αυθόρμητη αλληλεπίδραση τους στο «εδώ και τώρα» της συνάντησης.
Θα έχεις την ευκαιρία να απεικονίσεις επί σκηνής την πραγματικότητά σου και να περιηγηθείς μέσα σε αυτήν καθώς και μέσω της δράσης, να βιώσεις και να αναβιώσεις καταστάσεις, γεγονότα, όνειρα, συμπεριφορές της ζωής σου.
Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της συμβολικής αναπαράστασης και της εκδραμάτισης επί σκηνής του θέματος που κάθε φορά αναδύεται.
Η αναπαράσταση και η εκδραμάτιση γίνονται με τη χρήση αντικειμένων που συμβολικά αντικατοπτρίζουν σημαντικά στοιχεία του «πρωταγωνιστή» και με την επιλογή μελών της ομάδας σε ρόλους που αυτός εισάγει και σχετίζονται με το θέμα του.
Η ψυχοδραματική σκηνή είναι ο ασφαλής χώρος όπου μπορείς να πειραματιστείς, να αναπτύξεις τη φαντασία σου, να ξαναγίνεις παιδί, να εκφραστείς ελεύθερα, να βιώσεις διάφορες πτυχές του εαυτού σου και των άλλων, να αποφορτιστείς συναισθηματικά, να αναπτύξεις τους ρόλους που θα διευκολύνουν τη λειτουργία σου.
Μέσα στην ομάδα και από την ομάδα δουλεύονται τόσο οι προσωπικοί στόχοι των μελών, όσο και της ομάδας ως συνόλου, και αυτή αποτελεί πλαίσιο στήριξης, αμοιβαίου μοιράσματος, συναισθηματικού αγγίγματος και ερέθισμα για ανάπτυξη, με το συντονιστή ως συνοδοιπόρο σε όλη αυτή την προσπάθεια.
τί διαφορετικό έχει να μου προσφέρει το ψυχόδραμα από άλλες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους;
Στήνοντας στη σκηνή και αναπαριστώντας τον εσωτερικό σου κόσμο, συνειδητοποιείς και αποκτάς μια νέα οπτική της συμπεριφοράς σου και της συμπεριφοράς των άλλων.
Εκδραματίζοντας και βιώνοντας σε βάθος τα θέματα που αντιμετωπίζεις, το σώμα σου και ο εσωτερικός σου εαυτός σε καθοδηγούν σε νέες δημιουργικές «λύσεις» (νέους ρόλους), νέες συμπεριφορές, πιο λειτουργικές στην προσωπικότητά σου. Τις νέες αυτές «συμπεριφορές», δεν τις αντιλαμβάνεσαι μόνο νοητικά, αλλά πράγματι τις δοκιμάζεις, τις παίζεις, ώσπου κάποια στιγμή να τις οικειοποιηθείς και να αποτελέσουν εφόδια σε όλη σου τη ζωή!
Έτσι, το ψυχόδραμα πάει ένα βήμα παρακάτω από την κλασική «γνωστική» ανάλυση του εαυτού μου: στον πολύ αληθινό πειραματισμό και στο χτίσιμο του καινούριου, επιθυμητού εαυτού μου.
Η δουλειά με το υγιές μας κομμάτι: να αναγνωρίσουμε τα θετικά μας στοιχεία και ικανότητες και να τις αναπτύξουμε ακόμα περισσότερο!
Η δυνατότητα να δουλέψω «συμβολικά», καλλιτεχνικά, τα όσα διαπραγματεύομαι.
Η φαντασία, το χιούμορ, το παιχνίδισμα, η αμεσότητα!
τί κάνει ο συντονιστής στο ψυχόδραμα;
Είναι ο «παραγωγός» των δραμάτων του εκάστοτε «πρωταγωνιστή» και των δραμάτων της ομάδας ως συνόλου. Με άλλα λόγια αφουγκράζεται, φέρνει στην επιφάνεια και «παράγει» στη σκηνή, τα θέματα που κάθε φορά διαπραγματεύονται τα μέλη της ομάδας. Αντίστοιχα, «παράγει» στη σκηνή τα κομμάτια που ο «πρωταγωνιστής» διαπραγματεύεται συνειδητά ή ασυνείδητα στη δουλειά με τον εαυτό του, χρησιμοποιώντας τις ψυχοδραματικές τεχνικές.
Ταυτόχρονα δουλεύει ως κλινικός αναλυτής, ομαδικός αναλυτής, κοινωνιομέτρης και συστημικός θεραπευτής.
ενδιαφέροντα όλα αυτά αλλά εγώ μπροστά σε άλλους...;;;
Κάτι που προβληματίζει πολλούς ανθρώπους όταν πρωτοακούν για το ψυχόδραμα και τους αγχώνει, είναι η έκθεση σε αγνώστους, στην ομαδική διαδικασία.
Αυτό το άγχος είναι φυσιολογικό και όλοι όσοι συμμετέχουν σε ομάδες ψυχοδράματος το νιώθουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.
Είναι μέρος της δουλειάς του συντονιστή να διαχειριστεί αυτόν τον αρχικό «φόβο» των μελών της ομάδας και να θέσει τις βάσεις για ένα κλίμα βασικής ασφάλειας και δημιουργικής συνεργασίας.
Όπως και να έχει, ο ρυθμός του καθένα στο πόσο και πώς θα εκφραστεί είναι απολύτως σεβαστός. Δεν χρειάζεται να είσαι κάτι άλλο από αυτό που είσαι, ή να κάνεις κάτι που δεν θες ή δεν νιώθεις έτοιμος να κάνεις.
Θα ξαφνιαστείς με το πόσο ευκολότερα από όσο νόμιζες, θα ξεπεράσεις αυτόν τον αρχικό φόβο έκθεσης και πόσο εύκολα θα έρθεις σε ουσιαστική επαφή με άτομα που σου ήταν άγνωστοι μέχρι πριν λίγο!
Είναι μια από τις μαγείες του ψυχοδράματος, που ακόμα εξακολουθεί να εκπλήσσει και μένα!!!
J.L.Moreno, o δημιουργός
Εμπνευστής της μεθόδου του ψυχοδράματος είναι ο ψυχίατρος και πρωτεργάτης της ομαδικής ψυχοθεραπείας και της κοινωνιομετρίας, Jacov Levy Moreno (1889-1974).
Ιδρύοντας το θέατρο του αυθορμητισμού ήδη από το 1922- ένα θέατρο όπου οι ηθοποιοί έπαιζαν αυτοσχεδιάζοντας ιστορίες που διηγούνταν το κοινό ή κοινωνικά θέματα της καθημερινότητας- το γνωστό στις μέρες μας Playback Theatre- διαπίστωσε τη θεραπευτική αξία της δράσης και εμπνεύστηκε τις βασικές τεχνικές της θεραπευτικής μεθόδου που αργότερα αποκάλεσε «ψυχόδραμα» (= δράση της ψυχής).
Σήμερα, μέθοδοι και πρακτικές του ψυχοδράματος εφαρμόζονται ανά τον κόσμο, τόσο στον τομέα της ψυχοθεραπείας, αλλά και σε άλλους τομείς ανάπτυξης και οργάνωσης της κοινωνικής ζωής.
Τι είναι το ψυχόδραμα-εφαρμογή ψυχοδράματος σε εξωτερικό και Ελλάδα
Το ψυχόδραμα (psychodrama) είναι μια μέθοδος ομαδική ψυχοθεραπείας, εμπνευστής της οποίας ήταν ο J.L.Moreno (1889-1974) και η φιλοσοφία της οποίας έχει τη βάση της στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας και του αυθορμητισμού.
Το όραμα του Moreno ήταν το κτίσιμο μιας κοινωνίας όπου τα μέλη της να εκφράζουν τον εαυτό τους μέσω του προσωπικού τους αυθόρμητου και δημιουργικού τρόπου καθώς έρχονται αντιμέτωποι με τον άλλο, την οικογένεια, την ομάδα, τον κόσμο, το σύμπαν. «Κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του απέραντη δημιουργικότητα. Ας οδηγηθεί στη δράση εκφραζόμενος αυθόρμητα. Ο αυθορμητισμός θα ανασύρει από μέσα του όλη τη δημιουργικότητα, ώστε να γίνει ο δημιουργός του εαυτού του». (Moreno,1920)
Ιδρύοντας το θέατρο του αυθορμητισμού το 1922-ένα θέατρο όπου οι ηθοποιοί έπαιζαν αυτοσχεδιάζοντας ιστορίες που διηγούνταν το κοινό ή κοινωνικά θέματα της καθημερινότητας, το στις μέρες μας γνωστό playback theatre- διαπίστωσε τη θεραπευτική αξία της δράσης και εμπνεύστηκε τις βασικές τεχνικές της θεραπευτικής μεθόδου που αργότερα αποκάλεσε «ψυχόδραμα» (=δράση της ψυχής).
Παράλληλα, ανέπτυξε τη θεωρία της κοινωνιομετρίας (1953), της επιστήμης που μελετά τις δυναμικές ανάμεσα στα άτομα και σε ομάδες ατόμων, και έγινε έτσι ο πρωτεργάτης της ομαδικής ψυχοθεραπείας.
Η μέθοδος του ψυχοδράματος συνίσταται στην εικονοποίηση της υποκειμενικής πραγματικότητας του ατόμου και στην εκδραμάτιση επί σκηνής της πραγματικότητας αυτής που οδηγεί στην κάθαρση και στην εγκαθίδρυση νέων λειτουργικών ρόλων στην προσωπικότητα πιο αποτελεσματικών στις καταστάσεις που δυσκολεύουν το άτομο.
Ακόμα, ως μέθοδος ομαδικής ψυχοθεραπείας, ωθεί το άτομο να εξερευνήσει τον τρόπο που σχετίζεται με τους άλλους και να αποκτήσει έτσι διαπροσωπική μάθηση και κοινωνικές δεξιότητες.
Επιπλέον, καλλιεργεί τη φαντασία και την ελεύθερη έκφραση στα άτομα ενθαρρύνοντας τη δράση τους στην καθημερινότητα ως αυθόρμητα και δημιουργικά όντα.
Στο εξωτερικό , ήδη από το 1942 με την ίδρυση της Αμερικανικής Ένωσης Ομαδικής Ψυχοθεραπείας και Ψυχοδράματος και (ASGPP: American Society of Group Psychotherapy and Psychodrama), το ψυχόδραμα εφαρμόζεται κυρίως στον τομέα της ψυχοθεραπείας αλλά και σε άλλους τομείς ανάπτυξης και οργάνωσης της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνιομετρία, το κοινωνιόδραμα και το παιχνίδι των ρόλων (role playing) για παράδειγμα έχουν ευρεία πρακτική εφαρμογή στην κατανόηση και επίλυση προβλημάτων διαπροσωπικών σχέσεων σε διάφορους εργασιακούς χώρους, όπως στις επιχειρήσεις, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα κέντρα αποτοξίνωσης, τις φυλακές κ.λ.π.
Στην Ελλάδα μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιούνταν σε πειραματικό επίπεδο και αποσπασματικά μόνο διάφορα στοιχεία από τις τεχνικές του ψυχοδράματος και του παιχνιδιού των ρόλων σε διάφορους επαγγελματικούς χώρους (νηπιαγωγεία, ψυχοθεραπευτικά κέντρα, θεατρικές ομάδες κλπ) καθώς δεν υπήρχε μια ολοκληρωμένη εκπαιδευτική κατάρτιση της ψυχοδραματικής μεθόδου. Το 1996 ιδρύθηκε ο πρώτος ελληνικός σύλλογος ψυχοδράματος στη Θεσσαλονίκη υπό τη διεύθυνση της Jennie Jefferies με σκοπό την εκπαίδευση στο κλασικό ψυχόδραμα και σε συνεργασία με το Κέντρο Ψυχοδράματος και Ομαδικής Ψυχοθεραπείας του Λονδίνου. Στην προσπάθεια αυτή για κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου εκπαιδευτικού συστήματος στο κλασικό ψυχόδραμα με προδιαγραφές ανάλογες με εκπαιδευτικά κέντρα σε Αμερική ,Ευρώπη και Αυστραλία ιδρύθηκε το 2000 στην Αθήνα το Ψυχοδραματικό Κέντρο Ανάπτυξης της Προσωπικότητας (ΨΥ.Κ.Α.Π.) από τον Κ. Λέτσιο, ψυχολόγο ψυχοδραματιστή, και εκπαιδευτή, αναγνωρισμένο από το 2008 ως εκπαιδευτικός οργανισμός από την Ευρωπαϊκή Ένωση Ψυχοδράματος (FEPTO : Federation of European Psychodrama Training Organisations).
Η ιδιαιτερότητα του ψυχοδράματος ως ψυχοθεραπευτικής μεθόδου και οι βασικές αρχές δράσης του ψυχοδραματιστή
Η ιδιαιτερότητα του ψυχοδράματος ως ψυχοθεραπευτικής μεθόδου έγκειται στην έκφραση του ατόμου μέσω της δράσης: η σκηνή είναι ο χώρος όπου ενθαρρύνεται να βιώσει σε βάθος τις ποικίλες πτυχές του εαυτού του στις διάφορες καταστάσεις και να πετύχει τη συναισθηματική κάθαρση και τη διορθωτική συγκηνισιακή εμπειρία.
Επίσης με το ψυχόδραμα επιτυγχάνεται η δημιουργία νέων χαρακτηρολογικών δομών στην προσωπικότητα του ατόμου : με τη χρήση των ψυχοδραματικών τεχνικών κατά την ώρα της δράσης, η δημιουργία του νέου, λειτουργικότερου ρόλου στη συμπεριφορά του ατόμου έρχεται από το ίδιο του το σώμα αυθόρμητα και είναι καθήκον του θεραπευτή να αναγνωρίσει τον νέο αυτό ρόλο και να συντείνει στην διατήρηση και ανάπτυξή του στην προσωπικότητα του ατόμου.
Επιπλέον επιτυγχάνεται η εμπειρική αναπλαισίωση του ατόμου, καθώς άμεσα αντιλαμβάνεται το σύστημα μέσα στο οποίο ανήκει, και τη φύση των σχέσεων που προκαλούν και συντηρούν τις ψυχολογικές του δυσκολίες εμποδίζοντας την παραπέρα του ανάπτυξη.
Ακόμη, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα λειτουργικά στοιχεία-ρόλους της προσωπικότητας του ατόμου, τα οποία ενθαρρύνεται να αναγνωρίσει και να αναπτύξει ακόμα περισσότερο.
Η δουλειά του θεραπευτή είναι πολυδιάστατη : καλείται να λειτουργεί ως κλινικός, ομαδικός αναλυτής, σκηνοθέτης και διεπιστημονικός ψυχολόγος και με ευελιξία να κινείται ανάμεσα στους ρόλους αυτούς. Κυρίως δουλεύει στο «εδώ και τώρα» της ομάδας, δηλαδή με αφορμή τις αλληλεπιδράσεις των μελών στο παρόν, όπως εκφράζονται εκείνη τη στιγμή μέσα στην ομάδα.
Βασικός του στόχος είναι να νιώσει όλο και πιο βαθιά την υποκειμενική πραγματικότητα του κάθε ατόμου και να σταθεί δίπλα του κατά την ώρα που βιώνει έντονα συναισθήματα διατηρώντας τη δομή του και υποστηρίζοντας τον, καθώς και να τον βοηθήσει εισάγοντας τις κατάλληλες ψυχοδραματικές τεχνικές να οδηγηθεί στη «λύση» των ψυχολογικών του συγκρούσεων.
Γενικοί στόχοι και συνοπτική περιγραφή της ψυχοδραματικής διαδικασίας
Πρωταρχική μέριμνα του συντονιστή είναι η καλλιέργεια ενός φιλικού κλίματος στην ομάδα ώστε να αποτελεί ένα σταθερό πλαίσιο υποστήριξης και ενθάρρυνσης της αυτοέκφρασης. Ένα τέτοια πλαίσιο θα επιτρέψει την άμεση ανταπόκριση στα θέματα που φέρνουν κάθε φορά τα άτομα ώστε να οδηγηθούν στην εύρεση καλύτερων τρόπων διαχείρισής των και στην συναισθηματική αποφόρτιση.
Επιπλέον, έμφαση δίνεται στη διεύρυνση των θετικών/ λειτουργικών χαρακτηριστικών-συμπεριφορών της προσωπικότητας των συμμετεχόντων και στην ανάπτυξη νέων χαρακτηρολογικών δομών χρήσιμων για τα άτομα. Με άλλα λόγια, στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των μελών και στην ενδυνάμωση του εαυτού, για καλύτερη ψυχική υγεία, συναισθηματική και ψυχολογική ισορροπία. Τα παραπάνω θα επιτρέψουν στα άτομα, τόσο να είναι σε ετοιμότητα για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής, όσο και να φτιάξουν μια πιο πλήρη, δημιουργική και ευχάριστη καθημερινή πραγματικότητα.
Σε μια τυπική ομάδα ψυχοδράματος συμμετέχουν 8-15 άτομα . Η κάθε συνεδρία διαρκεί 2.00-2.30 ώρες και πραγματοποιείται μια φορά την εβδομάδα στη διάρκεια ενός ή περισσοτέρων ετών. Ο θεραπευτής καλείται συντονιστής της ομάδας και είναι ο βασικός υπεύθυνος για τη ροή της συνάντησης. Μία ψυχοδραματική συνάντηση συνήθως περιλαμβάνει τις εξής φάσεις:
1) Βιωματικές ασκήσεις και ανατροφοδότηση
Περιλαμβάνει ασκήσεις για οικοδόμηση της ομάδας, αυτοπαρουσίαση, ζέσταμα σώματος, έκφραση συναισθημάτων, ανάπτυξη φαντασίας, ανάπτυξη δημιουργικότητας, ανάπτυξη εμπιστοσύνης, ανάπτυξη ρόλων, διατήρησης της δομής προσωπικότητας, διεπίδρασης, κοινωνιομετρίας, αντιμετώπιση καταστάσεων ή προσώπων, διαχείριση επιθετικότητας, ανάπτυξη εμπάθειας, ανάπτυξη αυθορμητισμού, ομαδικό παιχνίδι κ.α.
Μετά το τέλος κάθε άσκησης ακολουθεί συζήτηση σε κύκλο όπου το κάθε μέλος της ομάδας έχει την ευκαιρία να μιλήσει για το πώς βίωσε την άσκηση (αν του άρεσε, αν δεν του άρεσε και τι του άρεσε ή δεν του άρεσε, πως αισθάνθηκε, αν του ήταν εύκολο ή δύσκολο να συμμετέχει κλπ).
Ο συντονιστής με τις ερωτήσεις και τα σχόλιά του ωθεί το κάθε άτομο στην καλύτερη κατανόηση του τρόπου έκφρασής του, ενθαρρύνει τα θετικά σημεία, αναπτύσσει τις σχέσεις μεταξύ των μελών και της συνεκτικότητας της ομάδας, ενώ παράλληλα εντοπίζει τα θέματα στα οποία «ζεσταίνονται» τα άτομα κάθε φορά και η ομάδα ως ξεχωριστή οντότητα. Τα θέματα αυτά μπορούν να δουλευτούν σταδιακά στη συνέχεια της συνάντησης ή κατά τη διάρκεια ζωής της ομάδας.
2) «Βινιέτες» και ανατροφοδότηση
Πρόκειται για σύντομες εικονοποιήσεις θεμάτων ή διαθέσεων των ατόμων με την καθοδήγηση του συντονιστή , όπου τα μέλη της ομάδας έχουν τη ευκαιρία να εξοικειωθούν με τη χρήση της σκηνής, το αίσθημα της έκθεσης μπροστά σε άλλους και της συμβολικής αναπαράστασης.
Μια βινιέτα είναι στην πραγματικότητα ένα μικρό δράμα που οδηγεί τα άτομα στον αναστοχασμό πάνω στον εαυτό, ενώ παράλληλα αναπτύσσει την οικειότητα και τους δεσμούς μεταξύ των μελών. Ακολουθεί συζήτηση σχετικά με τα βιώματα των μελών με αφορμή τις βινιέτες .
3) Εκδραμάτιση και μοίρασμα εμπειριών
Όταν πια έχει επιτευχθεί το «δέσιμο» της ομάδας (τα μέλη νιώθουν ασφάλεια και εμπιστοσύνη μεταξύ τους) αρχίζουμε την εκδραμάτιση ειδικών θεμάτων που φέρνουν τα άτομα. Ο λεγόμενος «πρωταγωνιστής» με την καθοδήγηση του συντονιστή και τη βοήθεια των άλλων μελών της ομάδας, εκδραματίζει επί σκηνής το θέμα που τον προβληματίζει (η αναλυτική περιγραφή μιας τέτοιας διαδικασίας δεν αρμόζει σε αυτή τη γενική παρουσίαση).
Στο τέλος κάθε δράματος, όλα τα μέλη συζητούν σε κύκλο τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους με αφορμή το δράμα του πρωταγωνιστή. Συνήθως τα όσα διαπραγματεύεται ο πρωταγωνιστής αγγίζουν ευαίσθητα σημεία της προσωπικότητας και των υπολοίπων- πολύ συχνά θα ακούσουμε κάποιον να πει «ήταν σαν να έκανα εγώ δράμα» ή «ταυτίστηκα απόλυτα μαζί σου». Έτσι το δράμα λειτουργεί θεραπευτικά εξίσου και για τα υπόλοιπα μέλη, καθώς μοιράζονται ενώπιον όλων τις δικές τους εμπειρίες.
Επιπλέον, αυτή η διαδικασία μοιράσματος εμπειριών επιτρέπει την ομαλή επαναφορά του πρωταγωνιστή στο «εδώ και τώρα» της ομάδας δίνοντάς του την ευκαιρία να συνδεθεί πάλι με τα υπόλοιπα μέλη και να κερδίσει τη θετική -συνήθως-ανατροφοδότησή τους.
Ήταν ένα ήσυχο βράδυ του Μαρτίου. Άφηνε την απαλή μουσική να ενωθεί με τους ήχους της νύχτας. Χρειαζόταν ξεκούραση. Ήταν μια περίοδος από τις περίεργες, ούτε πολύ δύσκολη, ούτε πολύ εύκολη. Μυστηριώδης. Γεμάτη εκπλήξεις.
Ήταν μια περίοδος που, μια βρισκόταν στον ουρανό, μια στη γη. Ήταν μια περίοδος που κάτι πάλι έψαχνε, χωρίς να ξέρει ακριβώς τι. Ήταν μια περίοδος που κάτι συνέβαινε, μα δεν ήξερε τί ούτε γιατί.
Ήταν μια περίοδος που, σαν άλλες που είχαν περάσει, είχε ανάγκη από αυτήν : να μείνει μαζί της. Να συζητήσουν. Να της μιλήσει για τους πόνους που μόνο εκείνη ήξερε να μετατρέπει σε δύναμη.
Ξάπλωσε στο κρεβάτι. Από το παράθυρο μπορούσε να δει μερικά ξεχασμένα αστέρια, ακατάστατα αφημένα στον ουρανό. «Χρειάζεται να ζεστάνει λίγο περισσότερο ο καιρός για να δείξετε ποια πραγματικά είστε, και πώς συνδέεστε με το σύμπαν», σκέφτηκε. Και ύστερα χαμογέλασε. Πόσο άραγε να έπρεπε να περιμένει μέχρι να έρθει και ο δικός ο καιρός ;
Και ενώ αφηνόταν να χαλαρώνει, έγινε εκείνο που περίμενε, εκείνο που ήλπιζε από καιρό : ήρθε εκείνη. Αυτή τη φορά, πιο σκοτεινή από ποτέ, μα από οσο μπορούσε να διακρίνει μες στο σκοτάδι, νόμισε ότι χαμογελούσε.
-Γεια σου.
-Γεια σου και σε σένα! Ήρθες επιτέλους... Το ξέρεις ότι σε περίμενα ;
-Ξέρω, ό,τι θέλεις να ξέρω.
-Λοιπόν ; Αν είναι όπως τα λες, θα μπορείς να με γλυκάνεις με το λόγο σου...
-Σίγουρα μπορώ..και θέλω...τόσο καιρό μαζεύτηκαν πολλά. Δεν ξέρω από πού να πρωτοαρχίσω...Εσύ τι θα ήθελες πιο πολύ να μάθεις;
-Θα ήθελα να μάθω, αν βρίσκομαι στο σωστό δρόμο. Αν όλα όσα για τα οποία αγωνίζομαι καθημερινά έχουν πραγματικά νόημα.
-Ναι έχουν. Φυσικά έχουν. Μα δεν μπορείς να το δείς ; Το να προσπαθείς να ζεις αυθόρμητα , είναι η αρχή και το τέλος μαζί.
-Τι εννοείς; Μην μιλάς με αινίγματα, χρειάζομαι τη βοήθειά σου.
-Εννοώ ακριβώς αυτό που λέω και τίποτα παραπάνω τιποτα παρακάτω. Δεν αγωνίζεσαι κάθε μέρα ; Δεν προσπαθείς κάθε μέρα;
-..να ζω αυθόρμητα ;
-Να ζεις αυθόρμητα.
-Το προσπαθώ.
-Αυτό είναι λοιπόν. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Είσαι στο σωστό δρόμο. Είσαι στο δρόμο της καρδιάς σου. Αφουγκράζεσαι και πράττεις. Όταν ακολουθείς την καρδιά σου, δεν υπάρχει λάθος. Όταν ακολουθείς την καρδιά σου, δεν υπάρχει φόβος. Όταν ακολουθείς την καρδιά σου, εκφράζεις ένα-ένα τα κομάτια του εαυτού σου. Όσα υπάρχουν μέσα σου, βρίσκονται εκεί για κάποιο λόγο. Βρίσκονται εκεί για να τα εκφράσεις. Όσο πιο πολύ τα εκφράζεις, τόσο πιο ευτυχισμένος είσαι. Όσο πιο ευτυχισμένος είσαι, τόσο πιο πολύ ευτυχισμένους μπορείς να κάνεις τους άλλους.
-....όσο πιο αυθόρμητος είμαι, τόσο πιο ευτυχισμένος είμαι. Τόσο περισσότερο μπορώ να ωφελώ τους άλλους, τόσο περισσότερο αυτοί να επωφελούνται από μένα...
-Ναι. Γιατί, όπως εσύ δεν υπάρχεις αν δεν σε ονομάσουν οι άλλοι, δεν μπορείς να ευτυχήσεις αν οι άλλοι δεν είναι ευτυχισμένοι. Εσύ εισαι όταν υπάρχουν οι άλλοι, οι άλλοι υπάρχουν σύμφωνα με εσένα, και όλοι είστε σύμφωνα με το σύμπαν.
-Και το σύμπαν είναι σύμφωνα με εμάς
-Και το σύμπαν είναι σύμφωνα με εμάς. Το σύμπαν είναι ατελείωτη δημιουργικότητα. Και εμείς είμαστε μέρος της. Μας δημιουργεί όσο τη δημιουργούμε. Το δημιουργούμε με την κάθε μας έκφραση κάθε στιγμή. Όσο πιο αυθόρμητη- δηλαδή συντονισμένη- είναι η έκφρασή μας με αυτό που είμαστε, τόσο πιο όμορφη είναι η δημιουργία ,όσο πιο όμορφη είναι η δημιουργία μας- η έκφρασή μας κάθε στιγμή-τόσο πιο όμορφο το σύμπαν.
-.....ο κόσμος είναι πιο όμορφος, όταν ο καθένας δημιουργεί και συνδημιουργεί...όταν ο καθένας εκφράζει αυτό που πραγματικά είναι...τότε, έχει και δύναμη απεριόριστη...έχει κάτι μέσα του, που με κανένα τρόπο δεν μπορεί να καταστραφεί...δεν μπορεί να καταστραφεί, γιατί δεν έχει τα θεμέλιά του έξω...έχει τα θεμέλιά του μέσα..
-..στην ατέλειωτη δημιουργικότητα.
-..και τότε, ό,τι μου συμβαίνει, μπορώ να το καλοδεχτώ...μπορώ να το αντιμετωπίσω...τότε δεν χάνομαι σε αναπολήσεις του παρελθόντος, ούτε σε προσδοκίες του μέλλοντος...άρα ..., τότε μπορώ να ζω...
-Στο παρόν.
-Στο παρόν εκφράζω κάθε αναπόληση του παρελθόντος και κάθε προσδοκία του μέλλοντος...και...κάθε στιγμή της ζωής μου έχει νόημα. Κάθε στιγμή της ζωής μου, ζω...
Μα όσο το βάρος αυτής της διαπίστωσης ζυγιζόταν μες το μυαλό, η σκιά χάθηκε, χωρίς να πει άλλο τίποτα.
«Μην με αφηνεις τώρα!», κατάφερε να αρθρώσει... «Πώς θα αναλάβω την ευθύνη της κάθε στιγμής;...Πώς θα κάνω την κάθε στιγμή ατέλειωτη δημιουργικότητα. ;... Δεν μπορώ!Δεν μπορώ!Πρέπει να με βοηθήσεις!Σε παρακαλώ!Δεν μπορώ χωρίς τη βοήθεια σου να αναλάβω την ευθύνη των συναισθημάτων μου!»
Ήταν τα τελευταία λόγια που κατάφερε να της πει.
Από τότε, εκείνη δεν παρουσιάστηκε ποτέ ξανά. Πότε-πότε, κάτι ένιωθε που ακολουθούσε ή παρακολουθούσε. Άλλες φορές η αίσθηση ήταν εντονότερη, άλλες ασθενέστερη. Πότε-πότε γύρναγε ξαφνικά το κεφάλι μήπως τη δει.
Κι όσο περισσότερο ζούσε τα συναισθήματα και έπαιρνε την ευθύνη τους ,τόσο αυτή εξαφανιζόταν. Όσο αγωνιζόταν να ζει αυθόρμητα, τόσο έχανε τα ίχνη της.Κι έτσι περνούσαν τα χρόνια, ώσπου χάθηκε τελείως.
Μα συνέχιζε να παλεύει, και μπορούσε πια να ζει την κάθε στιγμή. Μπορούσε πια να νιώσει πως την κάθε στιγμή εκφράζεται στο σύμπαν μοναδικά. Ακολουθούσε το δρόμο της καρδιάς. Δεν είχε τίποτα να φοβηθεί, γιατί αφού ακολουθούσε το δρόμο της καρδιάς, δεν υπήρχε λάθος.
Οι άλλοι, σαν από θαύμα το καταλάβαιναν. Τους μαγνήτιζε. Και όσο τους μαγνήτιζε, τόσο έπαιρνε δύναμη για να γίνεται αυτό που είναι. Ήξερε ότι ήταν επειδή και για αυτούς. Βίωνε τόσο πολύ την ευτυχία που μπορούσε πια να μοιράζει την περίσσια σε αυτούς που αγαπούσε, αλλά και σε αυτούς που την είχαν περισσότερο ανάγκη. Βίωνε την εσωτερική ελευθερία. Και τελικά, τελικά αγαπούσε.
Μια μέρα του καλοκαιριού, ντάλα ήλιος, ζέστη ανυπόφορη, αποφάσισε να πάει στη θάλασσα να περπατήσει να αναπνεύσει το ιώδιο και το οξυγόνο της, να χαθεί κάτω από τον ήλιο, μέσα στη θάλασσα και γιατί όχι ; να κολυμπήσει άμα τύχαινε να το θελήσει.
Έτσι και έκανε. Διάλεξε μια αγαπημένη παραλία, όχι πολύ έξω από την πολύκοσμη και πολυάσχολη Αθήνα.
Μέσα σε λίγη ώρα, μπορούσε να νιώσει από κοντά πώς το παρελθόν και το μέλλον μπορούσαν να χωρέσουν στο παρόν. Γιατί εκεί, δεν υπήρχε κάτι καλύτερο από το παρόν.
Η βόλτα άρχισε δειλά, μα όσο προχώραγε τόσο ένιωθε τα βήματα που βούλιαζε στην άμμο. Τα βήματα γίνονταν ολοένα πιο αληθινά. Άλλοτε αλαφροΐσκιωτα, άλλοτε βαριά. Και όσο περπάταγε, τόσο πιο αληθινά.
Ξάφνου,σταμάτησε. Καθώς ιδρώτας έτρεχε γύρω από το μέτωπο, γύρισε τη ματιά πίσω και είδε τα ίχνη. Ένα μονοπάτι είχε δημιουργηθεί.
Ύστερα κοίταξε μπροστά και φαντάστηκε τα ίχνη που σε λίγο θα δημιουργούσε. Μα νιώθοντας το αεράκι της θάλασσας να δροσίζει το ιδρωμένο πρόσωπο, αγνάντεψε το πέλαγος.
Και σταμάτησε να σκέφτεται. Μονάχα ένιωθε.
Ένιωθε την ευτυχία να είναι άνθρωπος που μπορεί να αφήνει ίχνη στην άμμο, να νιώθει το φύσημα του ανέμου, να οσμίζεται την αύρα της θάλασσας και να μπορεί να αγναντεύει τον ορίζοντα.
Και τότε, μέσα στην κατάσταση αυτής της μέθης, συνειδητοποίησε τι γινόταν. Δεν είχε σκιά! Δεν ειχε σκιά! Δεξιά, αριστερά, πίσω, μπροστά, πουθενά! Δεν υπήρχε πουθενά!
Μα πώς είναι δυνατόν; Ένιωθε λες.... Ένιωθε λες; Μα ναι, ένιωθε λες και το σώμα είχε απορροφήσει τη σκιά! Ναι, ναι αυτή ήταν! Όσο χαλάρωνε, όσο αφηνόταν, καταλάβαινε όλο και πιο πολύ, ότι ήταν ένα με τη σκιά!
Κοίταξε τους άλλους ανθρώπους που βολτάριζαν μακριά, παρατηρώντας τις σκιές τους. Άλλες μεγαλύτερες,άλλες μικρότερες. Ανάλογα με το πόσο φως έπεφτε πάνω τους. Όσο λιγότερο το φως, τόσο μεγαλύτερη η σκιά. Όσο περισσότερο το φως, τόσο μικρότερη η σκιά.
«Αν όλοι καταφέρναμε να απορροφήσουμε τη σκιά μας, θα μπορούσαμε να απορροφήσουμε και όλα τα χρώματα του κόσμου. Γιατί όλα τα χρώματα του κόσμου είναι απορροφημένα στο μαύρο της σκιάς μας».
Αμέσως μόλις σκέφτηκε αυτό, μια γνώριμη φωνή διαχύθηκε στο σώμα λέγοντας : «Το χρέος σου τώρα που έμαθες ότι αποτελείσαι από όλα τα χρώματα του κόσμου, είναι να τον χρωματίσεις με καθένα από αυτά. Να τα αγαπάς, να τα τιμάς, να τα εκμεταλλεύεσαι προς όφελος των άλλων. Τώρα πια δεν έχεις ανάγκη να ψάχνεις, να φοβάσαι ή να ελπίζεις σε ένα Θεό. Ο Θεός είσαι Εσύ».
Πέταξε τα ρούχα και όρμησε προς τη θάλασσα.
Δράση: η θεραπευτική αξία της βιωματικής διαδικασίας
Το ψυχόδραμα, είναι μια ψυχοθεραπευτική μέθοδος προσανατολισμένη στη δράση, που ενσωματώνει το μυαλό, το σώμα και το πνεύμα κατά το παίξιμο- εκδραμάτιση ρόλων.
Η αποτελεσματικότητα του ψυχοδράματος έγκειται στο βιωματικό χαρακτήρα του, που παρακινεί και δεσμεύει τους συμμετέχοντες στη δράση: στην εκδραμάτιση ρόλων και τους δραματικούς διαλόγους ως μέσα για τη θεραπευτική αλλαγή.
Όταν ένας άνθρωπος εκδραματίζει συγκεκριμένους ρόλους ή περιστατικά μέσα σε μια ομάδα, τότε αυτός θα εξερευνήσει ασυνείδητα μοτίβα συμπεριφοράς, θα βιώσει άβολα συναισθήματα, βαθιές συγκρούσεις, και σημαντικά θέματα ζωής στην ασφάλεια της θεραπευτικής ομάδας. Τα εσωτερικευμένα μοτίβα συμπεριφοράς και οι συγκρούσεις εξωτερικοποιούνται.
Το αφηρημένο γίνεται συγκεκριμένο, ο ψυχισμός βιώνεται κιναισθητικά και μέσα από όλο το σώμα. Οι περίπλοκες δραστηριότητες του ψυχισμού επιδεικνύονται εξωτερικά και αναδημιουργούνται.
Για παράδειγμα, τα διάφορα κομμάτια του ψυχισμού κάποιου ενσαρκώνονται μέσω των βοηθητικών εγώ της ομάδας (όπως καλούνται τα μέλη της ομάδας που βοηθούν τον πρωταγωνιστή στο δράμα του). Τα διάφορα κομμάτια μπορούν να συνδιαλλαγούν μεταξύ τους, να παλέψουν, να διαπραγματευτούν. Συχνά κάποιος μπορεί να ανακαλύψει ασυνείδητους ρόλους που ορίζουν τη συμπεριφορά του όπως ο πληγωμένος εαυτός, ο παιδικός εαυτός ή ο κριτικός εαυτός.
Σαν αποτέλεσμα, κάποιος θα έχει την ευκαιρία να διευρύνει τη συνείδησή του και να κερδίσει επίγνωση της δράσης του ψυχισμού του. Η διεύρυνση της προσωπικότητας επιτρέπει στο να βλέπεις με αυξημένη καθαρότητα τις εναλλακτικές λύσεις για την αλλαγή των μοτίβων ζωής.
Επίσης, η φυσική και συναισθηματική έκφραση απελευθερώνουν μια τεράστια ποσότητα ενέργειας, τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά.
Οι εμπειρίες που κάποτε είχαν αποθηκευτεί μέσα στο σώμα κατά τη διάρκεια τραυματικών γεγονότων ενεργοποιούνται, γυρνώντας το υποκείμενο σε οποιοδήποτε ασυνείδητο υλικό που χρειάζεται επίλυση. Το ψυχόδραμα επιτρέπει την είσοδο σε ασυνείδητες μνήμες του σώματος έτσι ώστε να μπορούν να βιωθούν, να γίνουν συγκεκριμένες, να δουλευτούν, και τελικά να αναπλαισιωθούν.
Η κίνηση του σώματος απελευθερώνει αυτές τις μνήμες του σώματος που έχουν καταγραφεί στο νευρικό σύστημα, συνδέοντας το άτομο πιο ολοκληρωμένα με τα συναισθήματά του. Συχνά «οι λύσεις» στις συγκρούσεις που βιώνει ο πρωταγωνιστής έρχονται σαν μέσα από το σώμα, Ο Moreno (1971) αναφερόταν σε αυτό ονομάζοντάς το «διαίσθηση δράσης» (action insight).
Παρομοίως, ο Carl Jung (1957) δημιούργησε την τεχνική της «ενεργητικής φαντασίας» (active imagination), όπου τα άτομα εκφράζουν διάφορα ασυνείδητα αρχετυπικά στοιχεία του ψυχισμού τους, αφού προηγουμένως έχουν καθοδηγηθεί στη χαλάρωση, με μικρή μόνο διαμεσολάβηση της συνείδησης. Στη συνέχεια ενθαρρύνονται να εκδραματίσουν τις εικόνες που τους έχουν έρθει στο μυαλό λεκτικά και με το σώμα, να μπαίνουν στη σκηνή και να γίνονται μέρος της δράσης, βιώνοντας άμεσα τις ασυνείδητες εικόνες τους.
Ο Jung βρήκε ότι η πειραματική φύση της ενεργητικής φαντασίας ήταν κεντρικής σημασίας στη θεραπεία του ψυχισμού. Πρότεινε ότι κάποιος μπορεί να διαπεράσει και να θεραπεύσει τα μπλοκαρίσματα του Εγώ, μόνο μέσω του άμεσου βιώματος του ασυνείδητου υλικού. Αντί της λεκτικής ή γνωστικής εξερεύνησης του φυσικού υλικού, το φυσικό (μέσω του σώματος) βίωμα του ασυνειδήτου προσφέρει μια κατά πολύ μεγαλύτερη μεταμορφωτική εμπειρία.
Παρομοίως, στο μορενικό ψυχόδραμα, το βιωματικό στοιχείο που φέρνει το ασυνείδητο στη συνείδηση, συγκεκριμενοποιώντας το και εκδραματίζοντάς το, επιτρέπει μια επίγνωση και μια καθαρότητα στην αντίληψη που δύσκολα μπορεί να παραχθεί μέσα από άλλους θεραπευτικούς τρόπους.
Η ενεργητική φαντασία φαίνεται ότι υποστηρίζει την άποψη του Moreno ότι η ολοκλήρωση του εαυτού επιτυγχάνεται με το να φέρνουμε το ασυνείδητο στη σφαίρα της συνείδησης (επίγνωσης).
Το φαινόμενο της εκδήλωσης του ψυχισμού γίνεται για κάποιο σκοπό , όπως αμφότεροι οι Jung και Moreno πίστεψαν. Όπως και με το ψυχόδραμα, η ενεργητική φαντασία είναι ένας τρόπος να βιώσουμε άμεσα την εσωτερική μας ζωή, παράλληλα διατηρώντας τη συνειδητή αίσθηση του εαυτού μας ως παρατηρητές.
Η κάθαρση στο ψυχόδραμα
Πρώτος ο Αριστοτέλης ανέφερε ότι η κάθαρση είναι «ο καθαρισμός του πνεύματος από νοσηρές και ευτελείς ιδέες και συναισθήματα, μέσω της εκδραμάτισης στη σκηνή που αποκαλύπτει αυτά τα συναισθήματα και τις ιδέες» .
Ο Moreno διεύρυνε αυτή την αντίληψη, φέρνοντάς την στην ψυχοθεραπευτική αρένα.
Στο ψυχόδραμα, η εκδραμάτιση του θέματος του πρωταγωνιστή στη σκηνή οδηγεί συχνά σε μια καθαρτική εμπειρία.
Φαίνεται ότι ο Moreno αντιλαμβανόταν ότι η θεραπευτική δύναμη της κάθαρσης ήταν κάτι πολύ περισσότερο από την έκφραση έντονων συναισθημάτων. Πίστευε ότι η κάθαρση είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο στην επανένωση μπλοκαρισμένων κομματιών του ψυχισμού, και άρα στην ενσωμάτωση του εαυτού.
Σύμφωνα με τη μετα-φροϋδική θεωρία της διάσπασης της συνείδησης (splitting) , ο ψυχισμός «διασπάται» (fragment) στην προσπάθειά του να διαχειριστεί τραυματικές εμπειρίες. Η διάσπαση συμβαίνει μεταξύ της πραγματικότητας και της εσωτερικής εμπειρίας .
H διαδικασία διάσπασης είναι ένα παράδειγμα μηχανισμού άμυνας του εγώ που ενεργοποιείται για να βοηθήσει το άτομο να διαχειριστεί το άγχος.
Παρολ’ αυτά, αυτό που ο ψυχισμός έχει «αποσπάσει» αναζητείται, και χρειάζεται για την ολοκλήρωση του εαυτού. Η αλήθεια της εμπειρίας κάποιου συχνά φαίνεται να βρίσκει έκφραση με ασυνείδητους τρόπους, όπως π.χ μέσω των ονείρων, παραδρομών της γλώσσας κλπ.
Έτσι, ενώ το ασυνείδητο βρίσκεται έξω από τη συνείδηση, επηρεάζει άμεσα τη συμπεριφορά. Τελικά αυτό το καταπιεσμένο υλικό επηρεάζει τη λειτουργικότητα, καθώς το άτομο εξουθενώνεται πνευματικά από το τεράστιο ποσό της ενέργειας που απαιτείται για τη διατήρηση της ψευδαίσθησης. Αυτή η ανισορροπία πιστεύεται ότι βρίσκεται στο κέντρο των νευρωτικών συμπεριφορών.
Το ψυχόδραμα επιτρέπει την κάθαρση βαθιών, από καιρό κρατημένων συναισθημάτων. Κατά τη διάρκεια της κάθαρσης, ο πρωταγωνιστής θα ξαναζήσει εμπειρίες, φέρνοντας καταπιεσμένες ιδέες, συναισθήματα, επιθυμίες και μνήμες του παρελθόντος στην συνείδηση. Η κάθαρση έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση καταπιεσμένων συναισθημάτων και το «ξεφόρτωμα» από το βάρος σχετικών τραυματικών περιστατικών.
Μπορούμε να διαχωρίσουμε τα εξής πέντε είδη κάθαρσης που μπορεί να συμβούν κατά την ψυχοδραματική διαδικασία:
1. Κάθαρση της ψυχής (catharsis of abreaction)
Η διαδικασία της επίγνωσης και της ολοκληρωτικής έκφρασης προηγούμενων καταπιεσμένων συναισθημάτων διευρύνει την αντίληψη που έχει κάποιος για τον εαυτό του. Η κάθαρση αποκαλύπτει τις ενσωματωμένες εσωτερικές διαδικασίες του ψυχισμού. Το άτομο τώρα ξαναενσωματώνει τις πλευρές του εαυτού του που κάποτε είχε απαξιώσει.
2. Κάθαρση της ενσωμάτωσης
Η «κάθαρση της ενσωμάτωσης» (catharsis of integration) αναφέρεται σε τέτοιες καταστάσεις όπου το άτομο μπορεί να νιώσει βαθιά τη σύνδεσή του με τον λειτουργικό, υγιή εαυτό του, με την αξία της υπόστασής του. Διαφέρει από την «κάθαρση της ψυχής» (catharsis of abreaction), η οποία συμβαίνει από την εξωτερίκευση και έκφραση των μέχρι τότε μπλοκαρισμένων αρνητικών συναισθημάτων. Αφορά περισσότερο μια κατάσταση συμφιλίωσης, αποδοχής του εαυτού, σύνδεσης με το «κέντρο» μας, διατήρησης της αξιοπρέπειάς μας μπροστά σε δύσκολες μη-αναστρέψιμες καταστάσεις.
Για παράδειγμα, μια γυναίκα που έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά, μπορεί κατά τη διάρκεια της εκδραμάτισης όπου έρχεται αντιμέτωπη με αυτόν που την κακοποίησε, να βιώσει τη δύναμη και την αξιοπρέπειά της, να σταθεί στα πόδια της περήφανα απέναντί του, έναντι της τότε υποταγής της σε αυτόν και έναντι του πόνου και της οργής, του αισθήματος του αβοήθητου και της αδυναμίας που ένιωσε τότε.
Συχνά, μέρος της κάθαρσης της ενσωμάτωσης είναι η αναπλαισίωση σκέψεων και συναισθημάτων και οι διορθωτικές συγκινησιακές εμπειρίες. Η βασική αρχή πίσω από τέτοιες εμπειρίες είναι ότι μπορούν να αναπληρώσουν για μια δύσκολη εμπειρία που βιώθηκε στο παρελθόν.
Για παράδειγμα, αν κάποιος έζησε ένα τραυματικό γεγονός με έναν αυστηρό πατέρα, μπορεί στο ψυχόδραμα, αναβιώνοντας τη σκηνή, να επαναδημιουργήσει τον πατέρα του που στην εκδραμάτιση τώρα τον παίρνει αγκαλιά ή του μιλά στοργικά.
Αν και στην πραγματικότητα είναι αδύνατο να διορθώσουμε τα λάθη του παρελθόντος, μπορεί όμως να υπερνικηθεί η αρνητική μάθηση εκείνης της εποχής. Ο πρωταγωνιστής θα έχει την ευκαιρία να αναβιώσει το παρελθόν με ένα καινούριο και πιο ικανοποιητικό τρόπο και επίσης να ξε-μάθει κάποιες από τις όχι και τόσο επιθυμητές στάσεις, συνήθειες, μοτίβα που έχει υιοθετήσει με βάση την παρελθοντική του εμπειρία.
Επίσης, η έκφραση των συναισθημάτων επιτρέπει μια ανάκτηση του ποσού ενέργειας που κάποτε κάποιος χρειαζόταν για να διαχειριστεί τα διασπασμένα κομμάτια του ψυχισμού. Το αποτέλεσμα αυτής της απελευθέρωσης της ενέργειας είναι η εκ νέου ανάκτηση της δημιουργικής τάσης.
3. Η κάθαρση από την αίσθηση του ανήκειν (catharsis of inclusion)
Κάποιος σταματά να νιώθει πια μόνος σε αυτό που βιώνει. Καθώς τα άλλα μέλη της ομάδας αποδέχονται τον πρωταγωνιστή παρά τα λάθη του, το άτομο κερδίζει την αίσθηση του ανήκειν και ανακτά το κίνητρο εμπλοκής στις καταστάσεις.
4. Η κάθαρση της πνευματικής επανένωσης
Μετά από μια καθαρτική εμπειρία, ένας συμμετέχοντας συχνά θα αποκτήσει μια διευρυμένη θέα του ψυχισμού του, που περιλαμβάνει τόσο αδυναμίες όσο και δυνάμεις. Σε υπαρξιακό επίπεδο, κάποιος ανακαλύπτει μια αίσθηση της θέσης του στον κόσμο. Ο Moreno ονόμαζε αυτό «κοσμική κάθαρση». Είναι μια επανασύνδεση με το θεϊκό μας κομμάτι.
Η κάθαρση χωρίς περεταίρω ενσωμάτωση είναι αναποτελεσματική. Ο Moreno πρότεινε ότι η ενσωμάτωση πρέπει να ακολουθεί την κάθαρση για την ολοκληρωμένη θεραπεία του ψυχισμού. Δεν είναι αρκετό μόνο να παίρνουμε επίγνωση των συναισθημάτων μας. Πρέπει να συνεχίζουμε τη διαδικασία προς την ολοκλήρωση, ενσωματώνοντας τις κλειστές πλευρές του ψυχισμού .
5) Κάθαρση που προκύπτει από την παρατήρηση των άλλων
Μοναδική στη μέθοδο του ψυχοδράματος είναι η κάθαρση που επισυμβαίνει στα μέλη της ομάδας καθώς ο πρωταγωνιστής εκδραματίζει την εμπειρία του. Ο Moreno σημείωσε ότι ακόμα και αν κάποια μέλη της ομάδας δεν έχουν κοινά κάποια σημαντικά θέματα, η εμπειρία του πρωταγωνιστή θα ξυπνήσει συναισθήματα στα άλλα μέλη της ομάδας παρ’αυτά .
Είναι ευρέως αποδεκτό ότι με κάποιους τρόπους όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται εμπειρίες πρωταρχικές της ανθρώπινης φύσης—πόνο, θλίψη, θυμό, χαρά ή ενθουσιασμό. Ο Yalom (1995) συζήτησε για την αξία της κάθαρσης της ομαδικής θεραπείας περιγράφοντάς την ως αποτέλεσμα της καθολικότητας.
Τα μέλη της ομάδας συνδέονται με τα συναισθήματα που βιώνει ο πρωταγωνιστής, ουσιαστικά ξεριζώνοντας δικά τους καταπιεσμένα συναισθήματα. Η εμπειρία του πρωταγωνιστή γίνεται καταλύτης για το βίωμα ανέκφραστων συναισθημάτων των μελών της ομάδας.
Ο Moreno σχολίασε (1971) ότι τα μέλη της ομάδας βλέπουν συχνά τους εαυτούς τους στις εμπειρίες του πρωταγωνιστή. Σαν αποτέλεσμα, μπορεί να νιώσουν μια σύνδεση με εκείνα τα θέματα που δίνουν νόημα και σκοπό στη ζωή. Έτσι, η κάθαρση γίνεται θεραπευτικό εργαλείο όχι μόνο για τον πρωταγωνιστή αλλά επίσης και για τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας.