H ψυχοδραματική διαδικασία στις συναντήσεις της ομάδας- Παραδείγματα ψυχοδράματος
Τι γίνεται στις συναντήσεις ψυχοδράματος; Πώς δουλεύω στο ψυχόδραμα τα θέματα που με απασχολούν; Παραδείγματα
Η Ψυχοδραματική Διαδικασία
Η ψυχοδραματική διαδικασία προσαρμόζεται ανάλογα με το πλαίσιο και τους στόχους του εκάστοτε πλαισίου στο οποίο ο ψυχοδραματιστής καλείται να εφαρμόσει το ψυχόδραμα.
Εδώ παρουσιάζουμε τα στάδια μιας τυπικής διαδικασίας ψυχοδράματος που συμβαίνει σε ομάδες θεραπευτικού πλαισίου-προσωπικής ανάπτυξης.
Οι ομαδικές ψυχοδραματικές συνεδρίες διαρκούν συνήθως δύο με δυόμισι ώρες και πραγματοποιούνται μία φορά την εβδομάδα, με συστηματική παρακολούθηση των μελών, για κάθε χρονική περίοδο εργασίας της ομάδας, που έχει συμφωνηθεί εξ΄αρχής.
Κατά την ψυχοδραματική διαδικασία, θα συναντήσουμε:
τον «πρωταγωνιστή»: το άτομο το θέμα του οποίου θα «στηθεί» και θα εκδραματιστεί στη σκηνή, που συνήθως αντιπροσωπεύει και το θέμα της ομάδας ως σύνολο
τα βοηθητικά εγώ: τα μέλη της ομάδας καλούνται «βοηθητικά εγώ» και καλούνται να μπουν και να παίξουν ρόλους στους οποίους τα βάζει ο πρωταγωνιστής
το κοινό: μέλη της ομάδας που παρακολουθούν το δράμα από τη θέση του μέλους-κοινού, χωρίς να μπουν σε κάποιο βοηθητικό ρόλο μέσα στο δράμα
την σκηνή: ο φυσικός χώρος στον οποίο παίζεται το δράμα.
τον συντονιστή- σκηνοθέτη: ο εκπαιδευμένος ψυχοδραματιστής που οδηγεί τους συμμετέχοντες μέσα από κάθε φάση της συνεδρίας.
Κάθε ψυχοδραματική συνάντηση περιλαμβάνει συνήθως τρεις φάσεις:
Η φάση του ζεστάματος στο ψυχόδραμα (The warm-up stage)
Το ζέσταμα συμβαίνει για να έρθουν τα μέλη σε επαφή με τον εαυτό τους και με τα θέματα που τους απασχολούν και αυτό προκύπτει είτε από την αυθόρμητη αλληλεπίδραση των μελών της ομάδας είτε από κάποια άσκηση ζεστάματος.
Η διαδικασία του ζεστάματος είναι μεγάλης σημασίας στο ψυχόδραμα, γιατί αυτή θα καθορίσει πώς θα «ξεδιπλωθεί» η συνεδρία κάθε φορά, αναλόγως με τα θέματα στα οποία «ζεσταίνονται» τα άτομα ή η ομάδα ως σύνολο. Για παράδειγμα, αν η ομάδα ζεσταίνεται στην δυσκολία έκθεσης και αυτοαποκάλυψης, ο συντονιστής πιθανά θα δουλέψει σε αυτόν τον τομέα χωρίς να προχωρήσει σε εκδραμάτιση ενός προσωπικού θέματος κάποιου πρωταγωνιστή, ή μπορεί να δουλέψει με κάποιον ή καποιους πρωταγωνιστές σε αυτό το θέμα.
Το ζέσταμα ενός ή περισσοτέρων ατόμων, μπορεί να γίνει και ως μικρή εκδραμάτιση στη σκηνή, που καλείται «βινιέτα». Μικρές διαδοχικές βινιέτες μερικών μελών της ομάδας μπορεί να οδηγήσουν στη διαμόρφωση ενός κεντρικού θέματος που απασχολεί περισσότερο την ομάδα, και την επιλογή εν συνεχεία ενός πρωταγωνιστή που θα δουλέψει το θέμα με μια μεγαλύτερη εκδραμάτιση. Έτσι με τις βινιέτες, το ζέσταμα της ομάδας αυξάνει καθώς «περνά» από τον έναν στον άλλο.
Στο «ομαδοκεντρικό ζέσταμα», ο ψυχοδραματιστής καλείται να συντονίσει την ομάδα ως σύνολο, από τις καρέκλες (συνήθως τα μέλη κάθονται σε ημικύκλιο), με τρόπο ώστε από τις μεταξύ τους λεκτικές ή μη λεκτικές αλληλεπιδράσεις τα μέλη να οδηγηθούν σε ένα κοινό ζέσταμα-θέμα που τα απασχολεί ως σύνολο. Ο ρόλος του συντονιστή είναι ιδιαίτερα ενεργός στη «συζήτηση» που εκτυλίσσεται και χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές ώστε να προχωρά η αλληλεπίδραση και επαφή των ατόμων στο ομαδικό θέμα που διαμορφώνεται σταδιακά.
2) Η Εκδραμάτιση
Η εκδραμάτιση περιλαμβάνει το «στήσιμο» μιας ή περισσοτέρων διαδοχικών σκηνών, όπου και εκτυλίσσεται το δράμα του πρωταγωνιστή. Αφού στηθεί η πρώτη σκηνή, ξεκινά η φάση της εκδραμάτισης, με τον πρωταγωνιστή να είναι ο «σεναριογράφος» (ο πρωταγωνιστής γράφει το σενάριο της ζωής του), τον ψυχοδραματιστή να είναι ο σκηνοθέτης-παραγωγός του δράματος και τα βοηθητικά εγώ να μπαίνουν και να εκδραματίζουν ρόλους στους οποίους τα έχει επιλέξει ο πρωταγωνιστής.
Το παίξιμο των ρόλων από το βοηθητικά εγώ στο ψυχόδραμα δεν είναι αυτοσχέδιο ή αυθαίρετο, αντίθετα καλούνται να παίξουν το ρόλο, όσο πιο κοντά μπορούν στον τρόπο με τον οποίο τους καθοδηγεί ο πρωταγωνιστής. Αν για παράδειγμα κάποιος έχει επιλεχθεί να παίξει τη μητέρα του πρωταγωνιστή, θα παίξει το ρόλο σύμφωνα με τον τρόπο που του υπέδειξε ο πρωταγωνιστής, κάτι που αποκαλύπτεται κυρίως από την τεχνική της αντιστροφής ρόλων.
Άρα ο πρωταγωνιστής θα έχει μπροστά του, θα μιλάει και θα αλληλεπιδρά, με τη δική του μητέρα –και πιο συγκεκριμένα με τη δική του μητέρα όπως την έχει εσωτερικεύσει- και όχι με οποιαδήποτε μητέρα. Αντίστοιχα, όλα τα βοηθητικά μέλη παίζουν τους ρόλους σύμφωνα με την καθοδήγηση του πρωταγωνιστή. Έτσι ο πρωταγωνιστής έχει την ευκαιρία να βιώσει, να αλληλεπιδράσει, να επενεργήσει πάνω στα εσωτερικά του σενάρια, που τώρα έχουν εξωτερικευτεί στη σκηνή.
Ουσιαστικά αφορούν την πραγματική ζωή του, τα συναισθήματά του, τα γεγονότα της ζωής του, όπως αυτός τα έχει βιώσει και εσωτερικεύσει . Επειδή αυτό που παίζεται αφορά την αληθινή ζωή του πρωταγωνιστή, ο Moreno ονόμασε το ψυχόδραμα «το θέατρο της αλήθειας».
3) Το μοίρασμα των εμπειριών (sharing) και η σύνδεση με την ομάδα
Στο τέλος κάθε δράματος, όλα τα μέλη συζητούν σε κύκλο τις σκέψεις και τα συναισθήματά που βίωσαν, με αφορμή το δράμα του πρωταγωνιστή. Ουσιαστικά αποκαλύπτουν με τι συνδέθηκαν μέσα τους, τι δικό τους άγγιξε η εκδραμάτιση, ή μοιράζονται τι βίωσαν μέσα από τους ρόλους που καλέστηκαν να παίξουν, μιλούν δηλαδή για τα δικά τους θέματα, ρόλους και ζεστάματα με τα οποία ήρθαν σε επαφή χάρη στον πρωταγωνιστή.
Έτσι το δράμα λειτουργεί θεραπευτικά εξίσου και για τα υπόλοιπα μέλη, καθώς μοιράζονται ενώπιον όλων τις δικές τους εμπειρίες: πολύ συχνά θα ακούσουμε κάποιον να πει «ήταν σαν να έκανα εγώ δράμα» ή «ταυτίστηκα απόλυτα μαζί σου».
Επιπλέον, αυτή η διαδικασία μοιράσματος εμπειριών επιτρέπει την ομαλή επαναφορά του πρωταγωνιστή στο «εδώ και τώρα» της ομάδας δίνοντάς του την ευκαιρία να συνδεθεί πάλι με τα υπόλοιπα μέλη και να κερδίσει μέσα από την ανατροφοδότησή τους.
Παραδείγματα Ψυχοδράματος στην ομάδα
*τα παρακάτω περιστατικά αφορούν δουλεμένες ομάδες ψυχοδράματος όπου τα μέλη έχουν εξοικειωθεί με την ψυχοδραματική διαδικασία, έχουν επιτύχει συνοχή, συνεργασία και νιώθουν ασφαλή να εκφραστούν στην ψυχοδραματική σκηνή
Ψυχόδραμα 1
Η Χ. έρχεται στην καθιερωμένη εβδομαδιαία συνάντηση της ομάδας, εμφανώς ταραγμένη και αναστατωμένη. Μας μιλάει για μια αίσθηση που βιώνει ακαθόριστου φόβου που τη διασπά και την αποδυναμώνει.
Βρίσκεται σε σύγχυση, ιδίως γιατί δεν μπορεί να καταλάβει, τι της συμβαίνει και γιατί βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση. Την προσκαλώ να μιλήσει περισσότερο για την αίσθηση που βιώνει. Είναι μια αίσθηση «μαύρης τρύπας» όπου « τρομοκρατούμαι και κοκαλώνω».
Βάζουμε στη σκηνή τη Χ. που έχει αυτήν την αίσθηση. Βλέποντάς τη «από καθρέφτη», η Χ. ζεσταίνεται ακόμα περισσότερο στον εαυτό της, με αυτήν την αίσθηση. «Νιώθω ότι είναι κάτι σαν τρύπα, που θα με ρουφήξει, και δεν ξέρω, δεν ξέρω από πού προέρχεται, όμως ξέρω ότι έχει να κάνει με το παρελθόν μου», λέει κλαίγοντας ενώ βιώνει αγωνία, και τρόμο. Της προτείνω να βάλουμε και αυτήν την τρύπα που φοβάται. Βάζει άτομα να σχηματίζουν ένα «πηγάδι», μια «μαύρη τρύπα». Καθώς-ηρωικά- στήνει στην ψυχοδραματική σκηνή αυτήν την μαύρη τρύπα, υπάρχει και φόβος, υπάρχει όμως και μεγάλη θέληση .
Όταν η Χ. κοιτάζει όλη πια την εικόνα απ’ έξω, τον εαυτό της με την αίσθηση φόβου που βιώνει και τη μαύρη τρύπα που της προκαλεί αυτήν την αίσθηση, δάκρυα τρέχουν ασταμάτητα από τα μάτια της, γιατί βλέπει μπροστά της-με τα μάτια της ψυχής της- όλο το δράμα της, συνδέεται μέσα της βαθιά με αυτό που βιώνει, που πλέον έχει γίνει καθαρή εικόνα εμπρός στα μάτια της.
Ενώ κλαίει, υπάρχει μια αίσθηση ανακούφισης που η τρύπα έχει γίνει συγκεκριμένη στη σκηνή, και που έχει μια συνολική επίβλεψη της κατάστασης από καθρέφτη, με μένα δίπλα της, να τη συνοδεύω στον τρόμο αυτό. Κλαίγοντας μιλάει ξανά και ξανά, για την αίσθηση του φόβου, για το πόσο τρομακτικό είναι το πηγάδι. Νιώθω ότι ήδη έχει κάνει μια μεγάλη προσπάθεια, που καταφέρνει να αποτυπώσει και να αντικρίσει κατάματα αυτόν τον τρόμο και τον εαυτό της με αυτόν τον τρόμο.
Η Χ. έχει κάνει το πρώτο της βήμα, σε σχέση με αυτό το δράμα, να σταθεί στα πόδια της και να το αντικρίσει. Να μην είναι πια κάτι μεγάλο που την καταδιώκει, αλλά κάτι συγκεκριμένο, που αν και άγνωστο γιατί, τη φοβίζει, αλλά δεν την κατακλύζει πια: το έχει μπροστά της, το βλέπει, το αναγνωρίζει, και σκέφτεται τι να κάνει με αυτό. Της λέω ότι βλέπω, ότι αν και τη φοβίζει, θέλει να το δει. Γνέφει καταφατικά. Της προτείνω να φέρει πάνω στη σκηνή, τη Χ. που θέλει να το δει, αν και τη φοβίζει.
Έτσι και γίνεται. Κοιτά τον εαυτό της και όλη τη σκηνή με περισσότερη ψυχραιμία, αποδοχή και αποφασιστικότητα. Τη ρωτώ, ποια πράγματα έχει η Χ. που θα μπορούσαν να τη βοηθήσουν, σε αυτό της το ταξίδι να έρθει αντιμέτωπη και να γνωρίσει τη «μαύρη τρύπα». Αμέσως το πρόσωπό της φωτίζεται, και λέει «σίγουρα, η αισιοδοξία της!». Βάζουμε την αισιοδοξία πάνω στη σκηνή, και μια σειρά από άλλες ικανότητες-εφόδια που αναγνωρίζει ότι διαθέτει στο ρεπερτόριο των ρόλων της. Τώρα έχει λυθεί από τον φόβο, δρα με γρηγοράδα και χαρά βάζοντας τα βοηθητικά εγώ στους ρόλους των εφοδίων.
Εντέλει κοιτάμε τη συνολική εικόνα από καθρέφτη για τελευταία φορά. Εκεί μπορεί να δει, τον εαυτό της με το φόβο, την τρύπα, τον εαυτό της που θέλει να γνωρίσει την τρύπα, και τα εφόδια που διαθέτει που θα την βοηθήσουν στην απόφασή της αυτή. Ο φόβος έχει καταλαγιάσει, όπως και το κλάμα. Αντικρίζει αυτήν την πραγματικότητα με ψυχραιμία και αποφασιστικότητα. Το δράμα τελειώνει σε αυτό το σημείο.
Στις επόμενες συναντήσεις, η αίσθηση του φόβου επανέρχεται, με τη μορφή της «σκιάς», και η Χ. κάνει ένα ακόμα βήμα, όταν φέρνει τη σκιά πάνω στη σκηνή, την πλησιάζει, κατεβαίνει στο ύψος της (η «σκιά» είναι ένα άτομο που κάθεται στα γόνατα κοιτάζοντας κάτω), της ανεβάζει το πρόσωπο, την κοιτά για ώρα κατάματα κλαίγοντας, της χαϊδεύει το χέρι, της λέει «δεν είσαι τόσο τρομακτική τελικά». Στο πρώτο δράμα, η Χ. κατάφερε να στήσει το φόβο της, και να πάρει μια απόφαση ότι θέλει να το δει, στο δεύτερο αυτό δράμα έχει συγκεκριμενοποιήσει το φόβο, που τον κοιτά κατάματα, τον χαϊδεύει, τον συμπονά.
Όταν τον κοιτά, κλαίει, γιατί κάτι απελευθερώνεται μέσα της, και νιώθει τη σύνδεσή της με αυτή τη σκιά. Εκείνη τη στιγμή, αποδέχεται και συμφιλιώνει πράγματα μέσα της.
Στις επόμενες συναντήσεις, η Χ. διαπραγματεύεται ανοιχτά το θέμα της έκτρωσης που αναγκάστηκε να κάνει, όταν απροσδόκητα έμεινε έγκυος στην νεανική της ηλικία, και το δουλεύει με θάρρος προχωρώντας ένα βήμα τη φορά πιο κοντά στο βαθύ της πένθος, για το χαμένο της παιδί.
Ψυχόδραμα 2
Συντονιστής- Σε αυτό το μέρος της σκηνής, φτιάξε κάτι παλιό από τον εαυτό σου και σε αυτό το μέρος της σκηνής, κάτι καινούριο.
Πρωταγωνιστής(Μ.)- Μμμ…δεν είμαι σίγουρη ότι καταλαβαίνω, τι εννοείς όταν λες «κάτι από τον εαυτό μου παλιό»;
Σ- Μμ..εννοώ να ζεσταθείς τώρα, σε μια λειτουργία σου, σε έναν τρόπο που λειτουργείς που είναι γνώριμος σε σένα, ένας τρόπος που λειτουργείς συχνά…μια γνώριμη, παλιά σου λειτουργία..
Π- Μια γνώριμη, παλιά μου λειτουργία...Νομίζω ότι έχει να κάνει με έναν ρόλο «καλού παιδιού», με μια κατάσταση όπου προσπαθώ να εξισορροπήσω πράγματα για να μην στεναχωρήσω τους άλλους, όπου τρέχω να τους φροντίσω…αλλά κάπου μέσα σε αυτό… ξεχνάω τον εαυτό μου (ο πρωταγωνιστής εδώ αρχίζει να «ζεσταίνεται», δηλαδή να συνδέεται μέσα του, να βιώνει τα όσα εκφράζει, κοκκινίζει ελαφρά, αρχίζει να νιώθει ευάλωτος, κάπως λυπημένος κ ανήσυχος)
Σ-(ήρεμος)..χμ.. οπότε μιλάμε για ένα ρόλο «καλού παιδιού», που προσπαθεί να ευχαριστήσει τους άλλους να εξισορροπήσει καταστάσεις…
Π-ναι..προσπαθεί να εξισορροπήσει καταστάσεις, δεν αντέχει να βιώνει σύγκρουση, έχει ανάγκη..
Σ-..έχει ανάγκη;
Π-σαν να έχει ανάγκη όλα τα πράγματα να είναι αρμονικά, χωρίς συγκρούσεις ανάμεσα στους ανθρώπους!
Σ-..όλα αρμονικά, χωρίς συγκρούσεις ανάμεσα στους ανθρώπους!
Π- (με έξαψη) το θέμα είναι όμως ότι κάνοντας αυτό, για να τα έχει καλά με τους ανθρώπους και να μην συγκρούονται μεταξύ τους, καταπατά τα δικά της όρια, χάνει τον εαυτό της!
Σ-τι θα έλεγες να βάλεις στη σκηνή, την Μ. που είναι καλό παιδί, την Μ. που θέλει την αρμονία ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά καταπατά τα δικά της όρια;
Η Μ. διαλέγει ένα «βοηθητικό εγώ» να είναι ο εαυτός της, που στέκεται με τα χέρια ανοιχτά και χαμόγελο προς το κοινό, και βάζει τέσσερις-πέντε άλλους γύρω της σαν να της «αρπάζουν» από διάφορα μέρη του σώματός της, από το κεφάλι, από την καρδιά, από το στομάχι, από τα πόδια, κάποιος στηρίζει τα χέρια του στους ώμους της και κάποιος που κάθεται κάτω κρατιέται σφιχταγκαλιάζοντας τη μέση της.
Π-(έρχεται κοντά στο συντονιστή να δει την εικόνα που έφτιαξε από καθρέφτη)..ναι, κάπως έτσι…είναι σαν να τους χαρίζεται…σαν να τους επιτρέπει, σαν να μην μπορεί να τους πει όχι, και όσο δεν λέει όχι, αυτοί μπορούν συνέχεια να απομυζούν από αυτήν!...δεν μπορεί να τους πει όχι, δεν μπορεί να τους στεναχωρήσει! (συγκλονισμένη με τη διαπίστωση)
Σ-αν τους στεναχωρήσει, αν τους πει όχι, δεν θα αντέξει, προτιμά να την απομυζούν, προτιμά να είναι καλή μαζί τους!
Π-και τώρα που το σκέφτομαι (γελά ειρωνικά), καλά αυτό μου είναι πολύ γνώριμο, είναι ακριβώς ο πατέρας μου, είναι ακριβώς όπως το έκανε ο πατέρας μου…(λυπημένη)
Σ-ακριβώς όπως το έκανε ο πατέρας της, θέλει να τους ευχαριστεί και αφήνει να την καταπατήσουν!
Μ-ναi..είναι σαν να μην γνωρίζει πού είναι τα όριά της, που να τους σταματήσει, λες και αυτή είναι μια αστείρευτη πηγή που μπορεί να δίνει επ’ άπειρον, λες και είναι υπεράνω, λες και έχει υπεράνθρωπες δυνάμεις!
Σ-είναι σαν να γίνεται ένα είδος «Μαρίας Τερέζας»;
Π-περίπου..έχει και φόβο μέσα της μην τους απογοητεύσει…ίσως δεν το κάνει μόνο για αυτούς, το κάνει και για τον εαυτό της, γιατί δεν αντέχει..
Σ-δεν αντέχει;
Π-..δεν ξέρω
Σ-Δεν ξέρεις!
Π-φοβάται τη σύγκρουση και την απόρριψη, ίσως καθορίζει την αξία της από αυτό που οι άλλοι πιστεύουν γι αυτήν, θέλει να είναι καλή για να τους αρέσει..να την αποδέχονται..
Σ-..χμ είναι μια πραγματικότητα αυτό, η Μ σε αυτό το ρόλο, ένας παλιός ρόλος, ε, καλά μαθημένος…
Π-πάρα πολύ καλά μαθημένος, αλλά δεν το θέλω πια! (πρωταγωνίστρια πολύ ζεσταμένη)
Σ- Φτιάξε τώρα σε αυτό το μέρος της σκηνής, κάτι καινούριο από τη Μ., κάτι που θα ήθελες να πετύχει, αυτή τη χρονιά εδώ, δουλεύοντας μαζί..
Η Μ. διαλέγει κάποιο από τα βοηθητικά εγώ να είναι ο εαυτός της, τον βάζει όρθιο στη σκηνή να κοιτά σταθερά μπροστά, με το δεξί χέρι να ακουμπά στην καρδιά..παίρνει ένα ψεύτικο όπλο και το κρεμάει από τον ώμο της. Φτιάχνει με πέτρες μια σειρά γύρω από τα πόδια της. Παίρνει δυο-τρεις άλλους, και τους βάζει στην ίδια στάση, σε μικρή απόσταση από τον εαυτό της, όλοι κοιτώντας σταθερά μπροστά.
(από καθρέφτη)
Π-έτσι!! (με μια χαρά που αναβλύζει από μέσα της), μαζί αλλά χωρίς να εξαρτιέται από αυτούς, και δεν φοβάται!
Σ- δεν φοβάται, είναι μια πολεμίστρια που μπορεί να βγει στη μάχη αν χρειαστεί!
Π-μπορεί να βγει στη μάχη, και να βάζει τα όριά της…και ακούει την καρδιά της, δεν τη νοιάζουν τόσο πολύ οι άλλοι..(κοιτάζει «ζεσταμένη» το χέρι στον εαυτό της με το χέρι στην καρδιά)
Σ- τι θα ΄λεγες, να πας εκεί δίπλα της και εσύ;
Η πρωταγωνίστρια πάει και κάθεται δίπλα στον εαυτό της, βάζει και αυτή το χέρι στην καρδιά, την κοιτάζει (το βοηθητικό εγώ στο ρόλο του «καινούριου» εαυτού της) συγκινημένη..βουρκώνει.
Σ-έκφρασέ της αυτό που θες..
Π-(στο βοηθητικό εγώ-νέο εαυτό της)…πίστεψε σε σένα….νιώσε τη δύναμή σου..μη φοβάσαι πια, εγώ είμαι εδώ!...(δακρύζει και χαϊδεύει το κεφάλι και τα μάγουλα του εαυτού της, το βοηθητικό εγώ «ζεσταίνεται» μέσα από το ρόλο και δακρύζει και αυτό).. «ξέρεις τι;…έχεις μια πορεία να κάνεις, δεν τους χρειάζεσαι όλους, πάρε μαζί σου μόνο όσους πραγματικά θες!», αγκαλιάζει τον εαυτό της εκεί, το δράμα τελειώνει εδώ.
\
Δαναή Χορομίδου, Ψυχολόγος, Trainer, Educator & Practitioner Ψυχοδράματος
www.psixokinisi.gr